Có một chủng người ít được biết đến là Fremont, nền văn minh của họ đã biến mất một cách bí ẩn gần 700 năm qua. Trong vòng năm thập niên qua, Waldo Wilcox - chủ trang trại vùng Utah đã bảo vệ nhiều di tích điêu khắc trên đá và vật tạo tác sót lại trên mảnh đất của ông. Và hôm nay bức màn bí mật đã được vén lên.
Sự phá hoại vô ý thức
Mặc dù cố ý hay vô tình, con người hiện nay đã lưu lại những dấu ấn cá nhân trên các tác phẩm nghệ thuật cổ đại ở Utah. Một bức hình gần địa danh Temple Mountain có vài vết đạn cũng như các chữ viết tắt tên cùng ngày tháng, tất cả những dạng này đều được xem là phá hoại. Có khách du lịch còn ghi cả hành trình du lịch lên… gần địa danh Rochester Creek. Ngày nay, những hành động phá hoại như vậy ở nơi công cộng và vùng đất của người da đỏ đều bị phạt tù, phạt tiền, hoặc phải lao động công ích.
Những thập niên qua, các chủ trang trại đều trưng bảng cảnh báo - nhưng viết sai chính tả, không chính xác và in đè lên hình ảnh giới thiệu loài nai Bắc Mỹ ở hẻm núi Nine Mile! Nhà khảo cổ Jerry Spangler cho biết: "Việc này không phạm pháp, nhưng nó phản ánh mâu thuẫn ngày càng gay gắt giữa chủ đất tư nhân và du khách, những người xâm phạm tài sản của người khác mà không cần sự cho phép của chủ sở hữu". Cho đến giờ, những địa điểm khai quật tại trang trại Wilcox được xem là nguyên vẹn nhất. Câu hỏi đặt ra hiện nay là làm cách nào để giữ nguyên hiện trạng như vậy.
Một số tác phẩm nghệ thuật cổ đại đã bị chữ ghi đè lên (Ảnh: SGTT)
Địa thế hiểm trở
Sinh sống trên vùng đất nơi nền văn hoá của người Fremont phát triển (hiện nay là phần lớn vùng Utah và các bang lân cận) chưa bao giờ là một việc dễ dàng. Thậm chí trong thời điểm thuận lợi nhất, khi thời tiết cho phép gieo trồng ngũ cốc dọc theo dòng sông ở vùng Range Creek, người Fremont vẫn phải bổ sung thêm vào bữa ăn khiêm tốn của mình bằng cách săn bắt và hái lượm trái cây dại trong rừng. Khi thời tiết khắc nghiệt, họ trú ẩn trong làng ở vùng đất nhô ra gần sông và vận chuyển lương thực vượt qua hẻm núi đến kho để chắc chắn rằng phần dự trữ của họ không bị đánh cắp. Một vài người có lẽ đã ngã khi leo lên, bi kịch này có lẽ đã được thể hiện trên một bức vẽ ở vùng Range Creek. Các kho dự trữ của người Fremont có lẽ đã dẫn đến những cuộc xung đột bạo lực. Phải chăng các cộng đồng láng giềng đã chiếm lấy nguồn thực phẩm hiếm hoi đó? Hay một nhóm người ngoại tộc đã xâm lăng? Các nhà khảo cổ hy vọng từ phế tích ở vùng Range Creek - chưa bao giờ được phát hiện và khai thác - sẽ giúp vén lên bức màn bí mật về số phận người Fremont. Dù điều gì đã xảy ra, nền văn minh của họ đã từng phát triển nhưng đã mất tích hoàn toàn vào khoảng năm 1350.
Waldo Wilcox - Người luôn bảo vệ nhiều di tích điêu khắc trên đá và vật tạo tác sót lại trên mảnh đất của ông (Ảnh: reviewjournal) |
Người bảo vệ
Sinh sống tại trang trại của cha ông ở hẻm núi Range Creek - Utah khoảng 50 năm nay, Waldo Wilcox vẫn sống ở đó khi đã lập gia đình và có 4 người con. Trong nửa thế kỷ đó, người đàn ông này đã thực sự trải nghiệm một cuộc đời có ý nghĩa. Năm 1951, họ đã dựng những hàng rào chắc chắn dài 12 dặm đến tận khu vực hẻm núi xa xôi cùng những cánh cổng được khoá kỹ bao bọc toàn bộ trang trại.
Năm 2001, ở tuổi 71, Waldo đã bán trang trại của mình cho Tổ chức Uỷ thác theo dự án đất của bang Utah. Vợ ông không mấy ưa thích vùng đất hẻo lánh này, ông cũng không thể chia đều trang trại cho các con. Waldo dọn đến một căn nhà nhỏ gần vùng Green River với tâm trạng nặng nề.
Vào mùa hè sau đó, các nhà khảo cổ đã tiến hành khảo sát hẻm núi Range Creek lần đầu tiên. Họ thật sự ngạc nhiên bởi những gì tận mắt chứng kiến: mũi tên, các mảnh gốm, chuỗi hạt, hình vẽ khắc trên đá, kho lương thực tại hang động trên núi, nhẫn đá, phế tích sót lại của nhiều căn nhà dựng trong hang bị cháy… Tất cả là tác phẩm của người Fremont, họ là nông dân, người sống bằng nghề săn bắn và hái lượm sống cách đây khoảng trên dưới 1.000 năm.
Năm 2000, tại một cuộc họp ở thành phố Salt Lake, Kevin Jones - khảo cổ gia trực thuộc Tổ chức khảo cổ bang Utah cho biết hẻm núi Range Creek là khu vực được bảo vệ tốt nhất. Ông cho biết: "Điều trớ trêu là khu vực này được bảo vệ bởi một chủ trang trại tư nhân chứ không phải bất cứ luật lệ nào mà chúng ta đã thông qua để bảo tồn các di tích văn hoá này".
Các nhà khảo cổ đã nhờ Waldo làm người hướng dẫn để khám phá các bí mật được giấu kín của người Fremont. Thái độ của Waldo không mấy nhiệt tình vì ông không đánh giá cao sự chuyên nghiệp của họ. Lý do là nhiều năm trước, tại một phế tích cách thềm thung lũng khoảng hơn 300m, Waldo đã phát hiện một bộ xương không còn nguyên vẹn của người Fremont với hộp sọ khá lâu đời. Để bảo vệ hộp sọ này, ông nhặt một cối đá gần đó - loại cối được người cổ đại dùng để tán ngũ cốc - và đặt nó phủ lên phần sọ của bộ xương. Bốn năm sau, Waldo hướng dẫn hai sinh viên khảo cổ đi khảo sát khu vực này. Họ trở về mệt mỏi nhưng vui mừng, phấn khích. Waldo nhớ lại: "Họ nói đã phát hiện người Fremont chôn xác người chết với cối nghiền phủ lấy phần đầu. Tôi cược là có thể kể chính xác vị trí của chiếc cối ấy!".
Bản đồ khu vực trang trại của ông Waldo Wilcox (Ảnh: nationalgeographi) |
Dần dần Waldo tự phát triển lý thuyết về người cổ đại từng sinh sống ở Range Creek. Ông cho biết: "Giống người xuất hiện đầu tiên ở đây không cao hơn 1,2m, tôi gọi họ là "người tí hon". Tôi nghĩ người Fremont đến và tiêu diệt giống người tí hon này. Sau đó người Utes tiêu diệt người Fremont. Ở nơi tìm thấy các mũi tên đều có xác của người da đỏ bản địa".
Duncan Metcalfe, trưởng dự án trực thuộc ĐH Utah, đã nghe và không đồng tình. Metcalfe và các nhà khảo cổ đã tìm được một ít bằng chứng về những cư dân có niên đại lâu hơn người Fremont. Không nhà nghiên cứu chuyên nghiệp nào tỏ ý đồng tình với giả thuyết của Waldo về người tí hon.
Một trong những người đầu tiên nghiên cứu vấn đề này là Noel Morss, một nhà khảo cổ nghiệp dư đã đặt tên cho người Fremont vào năm 1931, sau khi đào bới ở trung tâm Utah, khu vực Fremont River. Hơn 70 năm sau, các chuyên gia nêu lên các đặc điểm nổi bật của từng nền văn hoá nhằm phân biệt người Fremont với người Anasaz ở phía nam. Người Fremont có thể khắc lên đá những hình phức tạp, tinh tế; họ sử dụng giày đế bằng làm bằng da mềm thay vì làm từ vỏ cây; họ tạo ra một loại đồ gốm mỏng màu xám. Giả thuyết vùng đất sinh sống của người Fremont kéo dài từ Utah đến Nevada, Idaho, Wyoming và Colorado. Người Fremont giữ thói quen săn bắn và hái lượm, họ sẵn sàng thu dọn và di chuyển đến bất kỳ nơi nào.
Hẻm núi là bảo tàng
Vào khoảng năm 1350 sau Công nguyên, người Fremont bỗng mất tích hàng loạt ở ngay chính quê hương họ. Không ai biết chuyện gì đã xảy ra. Có lẽ một số đã di cư đến nơi khác, đồng hoá với những bộ lạc hay đơn giản hơn là bị diệt chủng vì nạn đói.
Những ký tự đã từng truyền tải một thông điệp đầy quyền uy nay hiện hữu như một dấu hiệu thần bí trên vách đá ở trung tâm Utah. Các chuyên gia có thể xác định hình khắc là một con chó với cái đuôi xoăn tít, đầy lông, cao khoảng 1,8m đang giữ chặt một con rắn, và một biểu tượng hình thang bên trong là hình con mắt nằm bên phải - nhưng vẫn chưa giải mã được ý nghĩa. Họ gọi đó là nghệ thuật khắc trên đá của vùng hẻm núi Barrier và tin rằng do thợ săn và người hái lượm du mục khắc lên, đây có thể là tổ tiên của người Fremont. Hàng ngàn vị trí khai quật tương tự lưu trữ hình và ký tự của một hay nhiều nền văn hoá, và đa số đều bị ảnh hưởng xấu của thời gian, thời tiết và sự phá hoại của con người. Tại nơi này, nhiều phần của vách đá đã bị xói mòn, hoặc bị sạt lở, kéo theo các hình ảnh khắc trên đó. Constance Silver, chuyên gia bảo tồn cho biết: "Tình trạng xói mòn là vấn đề lớn hiện nay. Bởi vì chúng ta không biết phải khắc phục tình trạng này như thế nào". (Ảnh: nationalgeographi) |
Những di tích quan trọng ở vùng Range Creek đều ở trên cao, hầu hết là những nơi không thể khám phá, rất nhiều trong số đó là các kho trữ lương thực. Việc người Fremont chứa ngũ cốc tại những gờ đá cheo leo gây ấn tượng với Waldo. Ông cho biết: "Khi bạn chỉ có một ít ngũ cốc và mọi người đều đang đói, bạn phải giấu thực phẩm ở nơi khó lấy trộm nhất".
50 năm trước, Waldo đã leo lên đến chân vách đá, sau đó ông dừng lại. Không ngạc nhiên với khả năng leo trèo của người Fremont, Waldo cho biết: "Hãy xem xét theo cách này: họ chẳng làm gì ngoài việc leo trèo hàng ngày. Có thể vài người trong số họ đã rơi xuống và mất mạng, nhưng người khác vẫn không hề e sợ".
Mùa hè 2005, sự căng thẳng giữa Waldo và đoàn khảo cứu bắt đầu gay gắt. Họ vẽ sơ đồ từng vị trí khám phá được với sự trợ giúp của thiết bị định vị toàn cầu và lưu lại địa điểm của từng mảnh vỡ, mũi tên, cối nghiền... Đồng thời họ cũng thu thập tất cả các mẫu khai thác được và đưa về Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Utah. Waldo thất vọng: "Tôi nghĩ họ nên để những vật này đúng nơi của chúng. Hẻm núi là bảo tàng lớn nhất và tốt nhất để lưu trữ tất cả những cổ vật này".
Waldo đã gặm nhấm bao nỗi muộn phiền về hẻm núi nơi ông hết lòng yêu quý. Trang trại ông quản lý đã giữ cho thung lũng luôn xanh rì, nhưng hiện nay cỏ đã mọc cao, khiến cho nơi đây rất dễ bén lửa. Một buổi sáng, Waldo ngồi trên bãi cỏ trước căn nhà nhỏ của ông, xa xa về phía bắc, vùng đồi nơi Waldo đã tìm ra các phế tích, ông tiếc nuối: "Tôi đã sai lầm khi bán đi mảnh đất này. Chỉ có duy nhất một vùng Range Creek trên thế giới, thế mà tôi lại để cho nó tuột khỏi tay mình". Nhưng rồi ánh nhìn của ông loé lên tia hy vọng. Ông thì thầm: "Tôi biết vẫn còn một nơi có nhiều cổ vật của người da đỏ. Và nếu họ phá huỷ vùng Range Creek thì bí mật này sẽ theo tôi đi về nơi vĩnh hằng".
Những hang động còn che giấu nhiều bí ẫn về người Fremont (Ảnh: nationalgeographi)
Một thông điệp đe dọa đáng sợ (Ảnh: nationalgeographi)
Một thông báo tàn ác? (Ảnh: nationalgeographi)
Khôi Nguyên