Phần lớn thuốc nhỏ mắt là kháng sinh. Việc dùng không đúng chỉ định hoặc không đúng cách dễ gây ra tai biến.
Nhóm chỉ chứa kháng sinh
Thuốc nhỏ mắt chứa chloramphenicol |
Các bệnh về mắt đôi khi có biểu hiện bề ngoài rất giống nhau, nhưng lại do những tác nhân gây bệnh khác nhau, cần phải dùng kháng sinh đặc hiệu, nếu không sẽ không khỏi mà còn tạo ra các chủng kháng thuốc. Thí dụ, viêm kết mạc đều làm cho mắt bị cộm, đỏ nhưng nếu do vi khuẩn phải dùng thuốc nhỏ mắt chloramphenicol, nếu do virus phải dùng thuốc mỡ mắt tetracyclin, nếu do lậu cầu phải dùng mỡ mắt tetracyclin kèm theo tiêm penicilin...
Một số thuốc kháng sinh nhỏ mắt có thể gây ra một số tác dụng phụ tại chỗ làm khó chịu ở mắt. Thí dụ thuốc nhỏ mắt moxifloxacin (bd: vigamox) làm giảm thị lực, khô mắt, viêm giác mạc, cương tụ, đau mắt, ngứa mắt, xuất huyết dưới kết mạc. Thông thường những tác dụng phụ này ít xuất hiện (khi dùng liều thấp), xuất hiện nhiều hơn (khi cần phải dùng liều cao), sẽ hết khi ngừng thuốc. Để đỡ khó chịu ở mắt, đôi khi cần dùng xen kẽ thuốc rửa mắt có tác dụng bôi trơn, giảm kích ứng, tạo cho mắt cảm giác dễ chịu.
Khi dùng nhỏ mắt, có một phần kháng sinh theo các mạch máu ở mắt vào trong cơ thể, tạo ra nồng độ trong huyết tương tuy không cao bằng khi uống với liều điều trị thông thường, nhưng nếu nhỏ quá liều hoặc dùng lâu dài (quá 2 tuần) thì thuốc vẫn có thể gây ra một số tác dụng phụ như khi uống. Điều này càng dễ xảy ra hơn với những thuốc có tốc độ thải trừ chậm. Vì lý do này mà chỉ được dùng đúng thuốc, đúng liều (số lần, số giọt phải nhỏ) và không dùng kéo dài (quá 2 tuần).
Một vài thuốc dễ gây ra tác dụng toàn thân thường có ghi rõ các chống chỉ định. Thí dụ không dùng thuốc nhỏ mắt chloramphenicol cho trẻ sơ sinh, người suy tủy. Không dùng thuốc nhỏ mắt cyprofloxacin cho phụ nữ có thai và cho con bú, trẻ dưới 12 tuổi.
Một số thuốc có gây ra tác dụng toàn thân khi uống nhưng chưa có thông tin đầy đủ khi dùng nhỏ mắt thường được khuyến cáo thận trọng. Thí dụ khi cho chuột cống mang thai dùng moxifloxacin liều tính quy ra cho người mỗi ngày 500mg (cao bằng 21.000 lần tổng liều thuốc nhỏ mắt trong ngày) thấy thuốc làm chậm sự phát triển bào thai, làm chậm sự phát triển xương nên có khuyến cáo chỉ dùng cho người có thai lúc thật cần thiết hoặc khi không có thuốc thay thế sau khi đã cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ.
| Khám mắt để điều trị thuốc thích hợp (Ảnh: TTO) |
Một số thuốc nhỏ mắt chứa kháng sinh có phổ kháng khuẩn trong phòng thí nghiệm rất rộng, nhưng trong thực tế lâm sàng lại chưa hẳn đã có hiệu lực với toàn thể các chủng vi khuẩn đó (vì cường độ kháng khuẩn thấp, nồng độ tạo ra tại chỗ lúc nhỏ mắt không đủ ức chế vi khuẩn).
Những kháng sinh này nếu dùng lâu dài có thể dẫn đến tăng quá sản những chủng không nhạy cảm, tạo nên sự nhiễm khuẩn khác. Thí dụ thuốc nhỏ mắt moxifloxacin được chỉ định cho viêm kết mạc do rất nhiều loại vi khuẩn, nhưng nếu dùng kéo dài thì chính nó cũng gây ra bội nhiễm, kể cả bội nhiễm nấm. Một trong những tác dụng phụ hay gặp ở thuốc này lại là gây viêm kết mạc. Các kháng sinh thế hệ mới có phổ kháng khuẩn rộng, nếu cứ coi là loại thuốc đa năng, cứ dùng kéo dài, dễ dẫn đến tác dụng phụ này.
Nhóm phối hợp kháng sinh và corticoid
Nhóm này bao gồm loại kết hợp corticoid với kháng sinh (như chlorocid-H chứa hydrocortison, chloramphenicol) hoặc với 2 hay 3 kháng sinh (như maxitrol chứa dexamethason, neomycin, polymycin).
Thuốc tiện dùng vì vừa chống nhiễm khuẩn (do kháng sinh) vừa giảm viêm (do corticoid). Tuy nhiên thành phần corticoid trong thuốc làm giảm sức đề kháng của cơ thể nên làm giảm hiệu lực của kháng sinh hiện có, làm nặng thêm bệnh và tạo điều kiện thuận lợi cho các nhiễm khuẩn thứ phát (bao gồm cả virus và nấm), làm chậm quá trình liền vết thương, làm tăng áp lực nội nhãn có khả năng tiến triển thành glôcôm, tổn thương thị giác, khiếm khuyết thị lực không thường xuyên, hình thành cataract dưới bao phía sau, làm mỏng củng mạc dẫn đến thủng nhãn cầu. Tùy theo thành phần và tỷ lệ phối hợp, mỗi biệt dược có hiệu quả và tác dụng phụ ở mức khác nhau.
Vì vậy, chỉ dùng loại thuốc này khi mà sự phối hợp với liều lượng tương thích trong sản phẩm đem lại hiệu quả đủ chống nhiễm khuẩn, tác dụng của corticoid chỉ ở mức hạn chế (ví dụ dùng trong nhiễm khuẩn bán phần trước của mắt) chứ không dùng rộng rãi cho mọi nhiễm khuẩn hoặc tổn thương khác (như không thể dùng trong trường hợp nhiễm khuẩn nặng, viêm kết mạc do nhiễm siêu vi, nhiễm nấm, tổn thương nhãn cầu do lao, loét giác mạc, củng mạc).
Ở nông thôn, thuốc nhỏ mắt thường đơn điệu khó có cơ hội lựa chọn. Ở thành thị, thuốc nhỏ mắt quá nhiều nên khó chọn lựa đúng. Kháng sinh nhỏ mắt cần phải dùng theo chỉ định của thầy thuốc. Do không thấy ý nghĩa quan trọng của thuốc nhỏ mắt, lại chưa hiểu hết các tác dụng phụ, nhiều người dùng kháng sinh nhỏ mắt tùy tiện rất dễ gây tai biến. Cần cảnh giác với các tác dụng phụ của kháng sinh nhỏ mắt.