Xà phòng, với công thức đơn giản nhưng công dụng to lớn, đã đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì vệ sinh cá nhân qua hàng ngàn năm lịch sử loài người. Dù ngày nay xà phòng đã trở nên phổ biến, nhưng ít ai biết rằng trước khi phát minh ra các loại xà phòng hiện đại, con người chủ yếu dựa vào nước và các phương pháp thô sơ khác để làm sạch cơ thể.
Xà phòng sơ khai và việc tắm rửa trước thời hiện đại
Từ xa xưa, các nền văn minh cổ đại đã nhận ra tầm quan trọng của việc tắm rửa. Trong nền văn minh thung lũng Indus (khoảng năm 2600 đến 1900 trước Công nguyên), khu vực Mohenjo-daro từng có các phòng tắm công cộng sơ khai, được cho là một trong những hệ thống tắm hơi đầu tiên trên thế giới. Tuy nhiên, vào thời kỳ này, việc tắm rửa chủ yếu dựa vào nước mà chưa có sự hỗ trợ của các chất tẩy rửa hiệu quả.
Bể tắm công cộng sơ khai. (Ảnh minh họa).
Trước khi xà phòng phổ biến trong việc vệ sinh cá nhân, "mọi người có mùi rất khó chịu", theo nhận định của Judith Ridner, nhà sử học tại Đại học bang Mississippi. Điều này xảy ra bởi lẽ, thời kỳ đó, xà phòng chưa được phát minh hoặc sử dụng rộng rãi.
Trước khi xà phòng được phát minh, người xưa đã sử dụng rất nhiều phương pháp thông minh và tự nhiên để làm sạch cơ thể và đồ dùng. Tắm bằng nước là cách đơn giản và phổ biến nhất. Người ta thường tắm ở sông, hồ, suối hoặc trong các bồn tắm được làm từ vật liệu tự nhiên.
Công thức đơn giản nhưng hiệu quả của xà phòng
Xà phòng, mặc dù ngày nay chứa nhiều thành phần bổ sung, nhưng bản chất cơ bản của nó là một hợp chất hóa học đơn giản – muối của một axit béo. Xà phòng được tạo ra bằng cách kết hợp chất béo với kiềm, một hợp chất hòa tan trong nước. Theo Kristine Konkol, nhà hóa học tại Đại học bang Albany, xà phòng hoạt động bằng cách tách các chất bẩn và dầu khỏi bề mặt, nhờ vào đặc tính của phân tử xà phòng có đầu ưa nước và đuôi ưa dầu. Điều này giúp nó dễ dàng loại bỏ bụi bẩn khi gặp nước.
Xà phòng trong lịch sử cổ đại
Xà phòng đã được sử dụng từ rất lâu, nhưng việc truy tìm dấu vết của những loại xà phòng cổ đại vẫn gặp nhiều khó khăn do bản chất dễ phân hủy của chúng. Theo Seth Rasmussen, nhà sử học hóa học tại Đại học bang North Dakota, những ghi chép đầu tiên về các chất tương tự xà phòng có từ khoảng 2500 năm trước Công nguyên tại Mesopotamia. Người Sumer đã sử dụng natri cacbonat – một loại muối từ tro thực vật – để làm sạch cơ thể và vết thương.
Trong khi đó, vào thời kỳ của Đế chế Akkad ở vùng Lưỡng Hà, hỗn hợp từ cây chà là, nón thông và cây tamarisk đã được sử dụng để tạo ra các loại chất tẩy rửa tương tự như xà phòng. Công thức này có các thành phần cơ bản giống với xà phòng hiện đại: kiềm từ cây tamarisk, dầu từ cây chà là và chất mài mòn từ nón thông.
Thời Đế chế Akkad, hỗn hợp từ cây chà là, nón thông và cây tamarisk được dùng để tẩy rửa. (Ảnh minh họa).
Nhiều nền văn hóa đã sử dụng đất sét hoặc cát để chà xát lên da nhằm loại bỏ bụi bẩn và dầu nhờn. Các loại đất sét tự nhiên có tính hấp thụ cao, giúp làm sạch da hiệu quả. Tro của một số loại cây khi hòa với nước có tính kiềm nhẹ cũng có thể giúp loại bỏ dầu mỡ và làm sạch da.
Phát hiện ra xà phòng qua thực tiễn
Mặc dù khoa học hiện đại chưa tồn tại trong thời kỳ cổ đại, nhưng người ta đã vô tình tạo ra xà phòng thông qua các hoạt động hàng ngày. Chẳng hạn, việc đun sôi mỡ động vật với tro thực vật hoặc rửa chảo dầu mỡ bằng tro gỗ có thể tạo ra xà phòng. Những phương pháp này đã xuất hiện tại các nền văn minh như Babylon và Ai Cập cổ đại. Ngoài ra, người Ai Cập còn sử dụng các thành phần như natron (muối), đất sét và đá xà phòng dựa trên talc trong thói quen tắm rửa của họ.
Phương pháp làm sạch của người Hy Lạp và La Mã
Người Hy Lạp và La Mã cổ đại có một cách tiếp cận khác với việc làm sạch. Thay vì sử dụng xà phòng, họ thường tắm bằng nước và sau đó bôi dầu ô liu thơm lên cơ thể. Sau đó, họ dùng một công cụ cong gọi là "strigil" để cạo sạch bụi bẩn và dầu thừa. Tuy nhiên, phương pháp này thiên về việc tạo mùi thơm hơn là làm sạch hiệu quả.
Người Hy Lạp và La Mã cổ đại thường tắm bằng nước và sau đó bôi dầu ô liu thơm lên cơ thể. (Ảnh minh họa).
Nhiều loại thảo mộc có tính kháng khuẩn và làm sạch tự nhiên. Người ta thường đun sôi các loại thảo mộc này để lấy nước tắm hoặc nghiền nát để chà xát lên da.
Sự phát triển của xà phòng trong thế giới hiện đại
Trong suốt hàng nghìn năm, xà phòng chủ yếu được sử dụng cho việc làm sạch hàng dệt may và có tính chất công nghiệp hơn là vệ sinh cá nhân. Phải đến thế kỷ 19, xà phòng mới trở nên phổ biến hơn trong thói quen tắm rửa của con người. Theo Ridner, sự phổ biến của xà phòng trong vệ sinh cá nhân có được nhờ một loạt các yếu tố như sự phát triển của cách mạng công nghiệp, sự phổ biến của chất béo giá rẻ, và nhận thức về tầm quan trọng của vệ sinh trong bệnh viện sau các cuộc chiến tranh.
Khi các nhà sản xuất như Procter & Gamble bắt đầu tận dụng nhu cầu này, xà phòng nhanh chóng trở thành một sản phẩm đại chúng. Các kỹ sư và nhà cải cách thành phố cũng góp phần thúc đẩy việc tắm rửa sạch sẽ, đặc biệt là trong các cộng đồng nhập cư, từ đó giúp xà phòng trở thành một phần không thể thiếu của cuộc sống hiện đại.
Ngày nay, xà phòng trở thành một phần không thể thiếu của cuộc sống hiện đại. (Ảnh minh họa).
Từ những loại xà phòng thô sơ được tạo ra một cách tình cờ trong các nền văn minh cổ đại, cho đến sản phẩm xà phòng hiện đại, lịch sử phát triển của xà phòng là một câu chuyện dài đầy thú vị. Ngày nay, với những công thức tiên tiến và đa dạng, xà phòng đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày, góp phần bảo vệ sức khỏe và cải thiện chất lượng sống của con người.