Việc đặt tên cho các nguyên tố mới trong Bảng tuần hoàn nguyên tố hóa học từng là câu chuyện chứa đựng đầy bất hoà và chia rẽ không đáng có trong giới khoa học thế giới.
Câu chuyện khoa học tuần này sẽ đề cập đến vấn đề này khi việc đặt tên cho nguyên tố mới 112 đang là thời sự trong nhũng người quan tâm lĩnh vực các nguyên tố siêu nặng cuối bảng tuần hoàn nguyên tố.
"Lớn" hay không "lớn"?
Mặc dù việc đặt tên một nguyên tố thường gây ra những bất hoà, nhiều khi rất sâu sắc, nhưng lần này Sigurd không đến nỗi quá mất ăn mất ngủ.
Khi nhà hoá học Mỹ, trước đây, Seaborg nghe tin nguyên tố 106 được lấy tên của mình để gọi, ông rất bất ngờ và rưng rưng xúc động nói rằng, vinh dự này còn lớn hơn so với lần ông được giải Nobel. Với thành tích lớn trong lĩnh vực khoa học trong những năm qua, nhiều người nghĩ chắc phòng thí nghiệm của Sigurd cũng sẽ làm “một cái gì đó” tương tự.
Thế nhưng Hofmann lại chẳng phải là một nhà khoa học hiếu danh hoặc đa cảm. Khác với Oliver Sacks, người tiếp cận Bảng tuần hoàn bằng sự sùng bái mang nặng tính chất tôn giáo, vị giáo sư người Đức này, Hofmann, không để tình cảm lôi cuốn trong việc đặt tên thánh cho đứa con tinh thần của mình.
Thực vậy, khi đặt câu hỏi với ý định được nghe câu trả lời đầy tình cảm với sự nghiệp ông từng gắn bó suốt đời - Bảng tuần hoàn có ý nghĩa gì đối với ông? - Hofmann trả lời một cách dửng dưng: Đối với tôi, Bảng tuần hoàn là cách tổ chức các nguyên tố trên cơ sở số proton và các tính chất hoá học liên quan. Nó chẳng khác gì khi hỏi “Vợ ông có ý nghĩa gì đối với ông?” thì câu trả lời là “Bà ấy là người nộp chung thuế thu nhập trong hồ sơ của tôi”.
Có thể Hofmann không phải là người quá hờ hững với mọi người, mọi việc đến mức vô tình, nhưng mấy thập kỷ qua, cái quyền đặt tên nguyên tố thiếu suy nghĩ đã là một quyết định sai lầm và gây hiềm khích giữa các nhà hoá học khiến ông không còn niềm phấn khích trước một cơ hội “lớn”, theo suy nghĩ của nhiều người.
Lịch sử hình thành "danh tính" cho các nguyên tố
Từ năm 1940 đến năm 1955, việc đặt tên cho một nguyên tố thật dễ dàng vì chỉ có một phòng thí nghiệm duy nhất tại Trường Đại học California, Berkeley có khả năng tạo ra được nguyên tố mới. Thế rồi sau đó, một phòng thí nghiệm nổi tiếng khác ở Viện Dubna, Liên Xô (cũ), gần như đồng thời với phòng thí nghiệm ở Berkeley điều chế được nguyên tố 102. Cả hai phía đều tuyên bố quyền đặt tên cho nguyên tố này. Và một sự chia rẽ sâu sắc, một cuộc xung đột thực sự trong cộng đồng khoa học nảy sinh.
Uub 112 sẽ có tên chính thức của một triết gia Hy Lạp??? |
Những tuyên bố đối đầu về tên của nguyên tố mới của nhiều nguyên tố khác nữa, như 103, 104, 105 v.v... kéo dài nhiều thập kỷ, như một thời kỳ hiềm khích nặng nề giữa các nhà hoá học hạt nhân được người ta gọi là Cuộc chiến tranh Transfermium. Trong suốt 40 năm, các phòng thí nghiệm tại Mỹ, châu Âu và Liên Xô tiếp tục đặt tên cho các nguyên tố mới mà chẳng thèm để ý đến nhau. Điều đó đã kéo dài đến năm 1997, khi một nhóm các nhà hoá học đã thương lượng để cùng nhất trí về tên của các nguyên tố từ 102 đến 109. Tuy nhiên nhóm này tỏ ra không có bao nhiêu sức mạnh và dễ dàng bị lôi kéo vào những cuộc vận động hành lang với các phòng thí nghiệm đang tìm kiếm nguyên tố 110 và cao hơn. Từ năm 1999 gần như chấm dứt cuộc chiến tranh Transfermium đó với vai trò của IUPAC.
Và IUPAC đã giao cho Hofmann và nhóm của ông quyền được đặt tên cho nguyên tố 112 (hiện tạm gọi là nguyên tố ununbium - tức nguyên tố không tên) mà họ đã thu được đầu tiên vào năm 1996 bằng cách bắn phá kẽm-70 vào chì-208 trong máy gia tốc ion nặng. Hofmann rất kín đáo không tiết lộ thông tin nhóm mình đang dự kiến những tên gì cho nguyên tố mới, chỉ nói quá trình rất dân chủ và lá phiếu của bất cứ ai trong phòng thí nghiệm cũng có sức nặng như nhau.
Và "trường hợp" 112 sẽ là gì?
Hofmann đã nói bóng nói gió một đôi điều. Ông cũng nhắc đến những nguyên tố đứng sau plutoni đều được gọi theo tên một nhà khoa học nổi tiếng hay tên phòng thí nghiệm phát hiện ra nó đầu tiên. Ông chỉ tiết lộ phòng thí nghiệm của ông đang bàn luận, nên chăng gọi nguyên tố mới này theo tên một nhà triết học Hy Lạp?
Một ý tưởng về 112 (Ảnh: asuku.com) |
Hofmann nói đi nói lại: “Chúng tôi rất dân chủ trong việc đặt tên này. Chúng tôi phải thận trọng vì những cái tên ấy là vĩnh viễn. Chúng tôi muốn cái tên phải có ý nghĩa hôm nay và mai sau. Một nhà khoa học nổi tiếng, một phòng thí nghiệm nổi tiếng, rất có thể là một triết gia Hy Lạp”.
Sự lựa chọn đó có thế là dấu hiệu kết thúc một bầu không khí chứa đựng sự hiềm thù và tranh chấp đất đai trong quá khứ, không đẹp chút nào nhất là khi họ lại là những nhà khoa học. Bởi đã từng xảy ra việc đặt tên nguyên tố liên quan đến một phòng thí nghiệm đặc biệt hoặc một danh nhân khoa học mang đậm tính địa phương theo chủ nghĩa Sô-vanh trong Cuộc chiến tranh Transfermium. Còn nếu như lấy tên một triết gia Hy Lạp cổ đại thì, giống như bản thân Bảng tuần hoàn các nguyên tố, con người tiêu biểu cho nền văn minh nhân loại ấy sẽ thuộc về tất cả mọi người.