Những sự thật ít người biết về sa mạc Sahara

Bạn có muốn một lần khám phá vùng đất của sự kỳ diệu và điên rồ này, nơi có khi con người phải uống cả máu dơi để sống?

Ngày nay có thể nóng đến kinh hoàng, thì Sahara vẫn từng là cái nôi của sự sống, bao bọc hàng ngàn cư dân cổ đại.

Dù nắng thiêu đốt kịch liệt cả ngày, Sahara ngày nay lại có cả tuyết rơi. Dù khiến người ta phải uống cả máu dơi, nước tiểu nếu lỡ chân lạc bước, Sahara lại làm ai nấy ngỡ ngàng trước vẻ ngây thơ, thánh thiện của những chú mèo cát tại hoang mạc.

Bạn có muốn thử một lần khám phá cả điều kỳ diệu lẫn sự điên rồ của sa mạc lớn nhất hành tinh này?

1. Sa mạc Sahara cũng từng xanh tốt

Theo các nghiên cứu địa chất thì khoảng 12.000 năm trước, một số ít người tiền sử đã phải tạm tới đây lánh nạn. Chiến tranh dữ dội là nguyên nhân khiến họ buộc phải rời bỏ Thung lũng Sông Nile màu mỡ, kiếm sống quanh các hồ nước trong sa mạc khô cằn.

Sa mạc cũng từng màu mỡ lắm.

Nhưng như thể biết thương người, khoảng 10.500 năm trước, Sahara đón một đợt gió mùa lạ thường. Mưa ào ạt dội khắp sa mạc. Vùng đất chết trở mình, cây cỏ nảy mầm, trổ bông, đậu trái.

Mưa vẫn tiếp tục rơi đều đặn trên khắp Sahara suốt 5.000 năm kế tiếp. Người cổ đại lũ lượt kéo nhau tới, biết chăn nuôi, trồng trọt, phát triển vượt bậc.

Nhưng thiên nhiên vốn là cô nàng thất thường. Sau 5.000 năm vui vẻ với con người, Sahara đột ngột trở mặt. Gió mùa biến mất. Hạn hán kéo dài, nhiệt độ tăng chóng mặt.

Không thể làm gì để lấy lòng Sahara, người cổ đại đành gói ghém quay về Thung lũng Sông Nile. Chiến tranh, cướp bóc lần nữa bùng nổ, cuối cùng hình thành nhà nước quân chủ chuyên chế do các pharaoh đứng đầu.

2. Và giờ lại có tuyết rơi

Năm 2017, tuyết lại lần nữa vây kín Ain Sefra.

Từ lần trở mặt với con người cách đây hơn 5.000 năm ấy, Sahara chưa bao giờ thôi nóng như thiêu như đốt. Thế nhưng vào tháng 12/2016, nó đột ngột đổ tuyết trắng trời ở khu vực sa mạc tại Ain Sefra, Algeria.

Thực tế, thị trấn Ain Sefra nằm ở nơi tương đối cao - khoảng 1.078m so với mực nước biển. Nếu không phải nằm trong Sahara, việc nó có tuyết rơi là hết sức bình thường.

Cứ ngỡ chuyện tuyết rơi trong sa mạc chỉ bất chợt đến một lần rồi thôi. Ai ngờ năm 2017, tuyết lại lần nữa vây kín Ain Sefra. Mùa đông nay cũng chẳng mấy nữa mà về. Nếu tuyết cũng theo mùa đông mà tới Ain Sefra, nhân loại có lẽ nên làm quen với một khái niệm bình thường mới mang tên "tuyết sa mạc".

3. Bão bụi dài hàng ngàn km

Những cơn bão cát khủng khiếp.

Vì Sahara quá ít nước nên đất không thể kết dính. Chúng biến thành bụi mịn. Nhiệt độ nóng bức sẽ tạo ra gió, cuốn bụi lên không trung.

Sahara rất rộng lớn, tới 9.000.000km vuông. Khi một cơn bão bụi hình thành, nó có thể dài đến hàng nghìn km và liên tục suốt 12 tiếng.

Tháng 5/2011, Cơ quan Không gian NASA ghi hình được cơn bão bụi dài đến 1.100 km tại Sahara. Chỉ cần thêm 500 km nữa là cơn bão bụi này đủ dài bằng cả dải đất hình chữ S của Việt Nam.

4. Nếu lỡ bị lạc, hãy chuẩn bị tinh thần uống máu dơi

Với những cơn bão bụi dài và lâu cỡ đấy, bạn sẽ bị lạc tức khắc nếu không may vướng phải. Dù nguy hiểm là thế, những cuộc thi chạy bộ đường dài băng qua Sahara vẫn được tổ chức rất thường xuyên.

Năm 1994, trong lúc tham gia cuộc đua marathon kéo dài 6 ngày ngang Sahara, vận động viên (VĐV) Mauro Prosperi xui xẻo bị tách khỏi đội hình. Nước uống dự phòng sớm không còn một giọt, Prosperi đành lấy chai không đựng nước tiểu để dành.

Mauro Prosperi - vận động viên trải qua 10 ngày địa ngục trong Sahara.

Trong lúc lang thang tìm lối ra, Prosperi may mắn phát hiện một đền thờ đổ nát giữa sa mạc. Trong đền thờ ấy đầy dơi trú ẩn. Lập tức, anh chụp lấy vài con, rứt đầu, hút máu.

Ngày thứ 10 lạc trong sa mạc, Prosperi gần như chỉ còn cái xác khô. Anh cắt cổ tay tự vẫn nhưng máu đã đặc đến mức không thể chảy ra nổi.

Rất may, đội cứu hộ đã tìm thấy Prosperi, chấm dứt chuỗi ngày uống máu, ăn thịt sống (thằn lằn hoặc rắn sa mạc) của anh. Prosperi òa khóc nhưng không phải vì vui mừng mà vì cuộc đua marathon đã kết thúc và anh là người duy nhất không hoàn thành chặng đua.

Sau thất bại đầy... ấm ức ấy, Prosperi liên tục tham gia chạy đua marathon băng sa mạc. Kỷ lục cao nhất của Prosperi là từng xếp thứ 12 vào năm 2001.

5. Bán mình cầu may

Dù có xúi quẩy đến mức bị lạc trong sa mạc ngày hôm nay, bạn vẫn có thể hy vọng được cứu bởi đội cứu hộ. Nhưng nếu là trước đây thì khác, chẳng ai đến cứu bạn đâu. Thêm vào đó, người ta vẫn còn tin các tộc thiểu số sống trong sa mạc Sahara là bộ tộc ăn thịt người.

Năm 1815, tàu thương buôn của James Riley (Mỹ) bị đắm gần bờ biển của Sahara. Cả thuyền trưởng lẫn thuyền viên cuống cuồng bơi vào bờ. Có lẽ sẽ tốt hơn nếu họ tạm sống sót trên bờ rồi tìm cách sửa tàu, nhưng, vì sợ tin đồn ấy mà đành quay ngược trở về thuyền.

Dù có xúi quẩy đến mức bị lạc trong sa mạc ngày hôm nay, bạn vẫn có thể hy vọng được cứu bởi đội cứu hộ.

Sau 9 ngày phơi nắng, dầm sương giữa biển, họ chịu hết nổi, lại bơi vào bờ. Địa ngục lúc này mới thật sự mở cửa. Một gã buôn nô lệ vô tình đi ngang và vớ bở. Một số thuyền viên bị bán, một số khác chết vì đói khát, bạo hành.

Không thể buông xuôi, Riley huy động toàn bộ mánh lới, cuối cùng thành công thuyết phục một thương gia mua cả ông lẫn 4 thuyền viên còn lại. Riley thề thốt sẽ hồi đáp gấp vạn lần số tiền thương gia nọ bỏ ra mua cả đám.

Xiêu lòng, thương gia nọ đồng ý giao dịch. Thêm 2 năm lóc cóc đi bộ, tận tình hầu hạ thương gia này nữa, Riley mới về tới quê hương.

6. Hoặc là tay không chế tạo xe gắn máy

Đam mê chinh phục Sahara chưa bao giờ rời khỏi tâm trí nhân loại. Năm 1993, Emile Leray, một thợ điện người Pháp quyết tâm thực hiện chuyến du lịch xuyên Sahara trên chiếc xe hơi chậm nhất thế giới Citroen 2CV.

Chưa hết một ngày băng sa mạc, chiếc Citroen 2CV ì ạch của Leray đã bất động. Không muốn ngồi im chờ chết, ông bèn tháo dỡ vỏ xe làm lều trú ẩn, nỗ lực biến mớ rác sắt còn lại thành một chiếc xe gắn máy.

Emile Leray và "quả" xe ngược cứu nạn.

Nghe có vẻ viễn tưởng nhưng Leray thật sự thành công. Chỉ có điều, chiếc xe tự chế này không chịu chạy xuôi mà bắt chủ phải... lái lùi.

Leray nghĩ chỉ mất 2, 3 ngày là làm xong nhưng cuối cùng lại mất đến 12 ngày. Ông mệt phờ leo lên con xe cà tàng, chạy lùi (theo cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen) ra khỏi sa mạc.

Sau một ngày rưỡi ngoái đầu đến trẹo cả cổ, Leray chạm mặt cảnh sát tuần tra Ma-rốc. Họ cứu ông nhưng cũng phạt ông một khoản tiền lớn vì tội lái phương tiện không khớp với chiếc xe đã đăng ký trong hồ sơ xin nhập cảnh.

7. Nhưng vẫn dễ thương hết biết

Bạn đừng nghĩ sa mạc chỉ toàn mấy động vật mặc giáp xấu xí như kỳ nhông, thằn lằn và mấy câu chuyện sống còn lạnh gáy. Sa mạc còn có cả loài thú có lông siêu đáng yêu mang tên mèo cát.

Mèo cát.

Dẫu sa mạc có khiến bạn điêu đứng thế nào, mọi oán trách sẽ tan biến tức khắc khi chạm mặt một chú mèo cát. Cái đầu và đôi mắt to ngoại cỡ trên thân mình nhỏ bé khiến chúng đáng yêu không thể tưởng.

Rất khó để gặp mèo cát vì chúng cực kỳ cảnh giác. Với kích thước nhỏ, trọng lượng nhẹ và đệm chân có lông, chúng còn không để lại dấu vết nào trên cát. Lạ là dù sống giữa sa mạc nóng bức, mèo cát vẫn có lớp lông dày dặn và mềm mượt màu cát hoặc màu tro.

Trái tim của bạn sẽ lỡ nhịp trước vẻ ngây thơ, thánh thiện vô đối của mèo cát nhưng đừng vội nhầm lẫn nhé. Nó là loài ăn thịt dữ dằn nhất sa mạc đấy.

Đến cả rắn độc còn trở thành con mồi thảm thương dưới nanh vuốt của những ác miêu mang vẻ mặt thiên thần này.

8. Có khoảng 500 loài thực vật

Đó là những loài cây sinh trưởng nhanh và có khả năng chịu hạn tốt như xương rồng, cỏ giấy. Một vài loại có thể mọc mầm sau 10 phút và ra rễ sau 10 tiếng. Ở khu vực tiếp giáp của Địa Trung Hải, oliu là loài cây phổ biến.

Phần trung tâm của sa mạc có thảm thực vật vô cùng hạn chế. Cực bắc và Nam của sa mạc cùng với vùng cao nguyên là các đồng cỏ thưa thớt và sa mạc cây bụi.

9. Ốc đảo chiếm 2% diện tích

Ốc đảo đóng vai trò là trung tâm cho các hoạt động kinh tế trong sa mạc.

Tuy nhiệt độ vô cùng khắc nghiệt nhưng phía dưới sa mạc lại có mạch nước ngầm. Những dòng sông ngầm chảy ra từ dãy Atlas trồi lên mặt đất, tạo ra các ốc đảo, chiếm hơn 2% tổng diện tích. Trong ốc đảo, những hàng cây chà là cao vút, vừa ngăn chặn sự xâm nhập của cát vừa tạo ra nguồn thực phẩm cho cư dân.

Ốc đảo đóng vai trò là trung tâm cho các hoạt động kinh tế trong sa mạc. Nhưng người định cư tại ốc đảo làm nghề nông, gọi là cư dân chà là. Riêng các dân tộc du mục như người Ả Rập, người Berber ở phía Bắc Sahara phải sống trong lều bạt, tìm những nơi có nước, có cỏ nên được gọi là cư dân lạc đà.

10. Kho báu sách trong lòng sa mạc

Thành phố Chinguetti nằm ở Tây Phi Maurirania chính là kho sách khổng lồ giữa sa mạc rộng lớn. Thành phố này từng là một trong những trung tâm giao thương nhộn nhịp và giàu có của các thương lái đến từ châu Phi và Bắc Phi.

Ở đây có số lượng sách khổng lồ lên đến hơn 6000 cuốn sách cùng những bản chép tay quý hiếm. Đây là di sản được UNESCO công nhận là di sản thế giới cần phải bảo tồn.

11. Sahara chỉ có 30% là cát

Sahara sở hữu địa hình đa dạng.

Sahara được biết đến với những đồi cát khổng lồ. Tuy nhiên, Sahara sở hữu địa hình đa dạng, bề mặt sa mạc giãn nở nhiều địa hình khác nhau như cao nguyên đá tảng, đông bằng bao phủ bởi sỏi, thung lũng và cả những vùng đất mặn. Các nhà khoa học đã mất rất nhiều năm để lý giải cho các dạng địa hình này.

12. "Con mắt của Sahara"

Sự hình thành địa chất được gọi là cấu trúc Richat là một trong những khía cạnh độc đáo nhất của sa mạc Sahara.

Nằm ở vùng nông thôn Mauritania, Richat Structure là một mái vòm tự nhiên được tạo thành từ nhiều lớp đá trầm tích. Tảng đá này được xếp thành những vòng tròn hoàn hảo, tạo cho khu vực này vẻ đẹp bắt mắt khi nhìn từ trên cao xuống mặt đất. Các nhà khoa học lần đầu tiên phát hiện ra khu vực này vào những năm 1930 và bắt đầu nghiên cứu nó để xem nó là gì. Lúc đầu, họ tin rằng một thiên thạch rơi xuống trái đất cách đây hàng triệu năm, có thể đã gây ra hiện tượng hình tròn trên trái đất. Nhưng gần đây, giả thuyết đó đã không còn thuyết phục nữa.

Sự hình thành con mắt Sahara vẫn là điều bí ẩn. (Ảnh: Businessinsider).

Vào những năm 2000, đã có bằng chứng chứng minh rằng thiên thạch không phải là thứ đã tạo ra “Con mắt sa mạc Sahara”. Nhưng các nhà địa chất vẫn thể khẳng định tại sao nó lại ở đó. Một số người cho rằng nước thủy nhiệt đã tích tụ ở khu vực đó trong quá khứ và gây ra sự hình thành đá độc đáo cũng như tích tụ trầm tích.

Hiện nay, lý thuyết phổ biến cho rằng con mắt của sa mạc Sahara trên thực tế là một mái vòm địa chất được nâng lên. Các nhà khoa học thường gọi là đường cong hình vòm. Bất chấp nguồn gốc và thời gian hình thành, con mắt sa mạc Sahara thực sự rất tuyệt vời.

13. Sahara chỉ là một nửa câu chuyện

Ở dưới cùng của sa mạc Sahara, dọc theo rìa phía Nam của các quốc gia như Burkina Faso, Nam Sudan, Chad, Nigeria và Mali là vùng được gọi là Sahel.

Sahel là một đồng cỏ xavan nhiệt đới có thể rất ẩm ướt, xanh tươi và sống động trong mùa mưa nhưng rất khô và hoang vắng trong thời gian hạn hán. Cũng giống như sa mạc Sahara, Sahel trải dài gần như dọc bờ biển châu Phi và đóng vai trò là khu vực biên giới giữa vùng khí hậu khắc nghiệt nhất của sa mạc Sahara và vùng nhiệt đới xa hơn của lục địa khi nó di chuyển về phía nam về phía xích đạo.

14. Nền văn minh sa mạc phát triển mạnh mẽ

Trong khi người Hy Lạp cổ đại và La Mã cổ đại đang thống trị khu vực châu Âu, những người ở sa mạc Sahara đã phát triển nền văn minh rực rỡ ở bán cầu. Ở phía Nam Địa Trung Hải, ngay giữa sa mạc Sahara, các nhà khoa học phát hiện một số nền văn minh cổ đại nổi bật đã trỗi dậy và thịnh vượng, trước khi lụi tàn và bị nhập vào các nền văn hóa khác.

Đứng đầu trong số này là một nhóm người được gọi là Garamantes. Những người này đã lên nắm quyền ở nơi ngày nay được gọi là Libya vào khoảng 500 năm trước Công nguyên và kiểm soát khu vực này trong hàng nghìn năm tiếp theo. Họ sống sót giữa sa mạc bằng cách đào giếng sâu xuống lòng đất. Ở đó, họ có thể lấy nước cho đồng ruộng, giúp cây trồng phát triển và tồn tại.

Sơ đồ các tòa nhà được khai quật ở Garama cổ đại. (Ảnh: World Archaeology).

Mặc dù là dân bán du mục nhưng người Garamantes lại xây dựng nền văn minh khá ấn tượng. Họ xây dựng các công trình kiến trúc, sáng tạo nghệ thuật, thành lập cộng đồng và cuối cùng đã thành công khi sống ở một trong những nơi có khí hậu khắc nghiệt nhất thế giới.

Tuy nhiên, vào thế kỷ thứ 7 sau Công nguyên, nguồn cung cấp nước cạn kiệt, khiến họ buộc phải rời khỏi sa mạc và hòa nhập với những nền văn minh khác.

• Sa mạc Sahara có từ bao giờ?
• Cấu trúc kỳ lạ trên sa mạc Sahara