Suốt gần 5 thế kỷ qua, nhiều thế hệ các nhà nghiên cứu vẫn miệt mài tìm kiếm những kho báu huyền thoại của đế chế Inca, từng tồn tại ở Nam Mỹ trong giai đoạn từ năm 1438 đến 1533. Điển hình là kho vàng khổng lồ mà họ sở hữu khiến các nhà thám hiểm người Âu lên cơn sốt, rồi đột nhiên biến mất không để lại dấu vết đồng thời với sự suy sụp của nền văn minh tiêu biểu cho sắc dân da đỏ.
Sự tích kho vàng song hành với những cuộc chinh phạt của nhà khai hóa khét tiếng người Tây Ban Nha Francisco Pizarro (1475-1541), kẻ đã lập mưu tàn sát cư dân bản địa vốn hiếu khách rồi bắt thủ lĩnh Atahualpa (1497-1533), cũng là vị hoàng đế cuối cùng của đế chế Inca làm con tin. Trong vòng chưa đầy nửa năm, gần 8 tấn vàng đã được người Inca đem cống nạp cho F. Pizarro nhằm chuộc lại vị thủ lĩnh trẻ tuổi của họ.
Nhưng kẻ khai hóa bội tín, sau khi nhận cả đống vàng cao như núi nhiều đến nỗi không còn chỗ chứa, Pizarro đã nhẫn tâm sát hại Atahualpa vào ngày 29/8/1533 đánh dấu sự cáo chung của triều đại Inca oanh liệt. Kể từ thời điểm này, kho vàng huyền thoại trở thành một trong những điều bí ẩn nhất của lịch sử cận đại.
Mọi hiện vật trên người thủ lĩnh Atahualpa đều làm bằng vàng ròng
Cho đến tận bây giờ vẫn song song tồn tại nhiều giả thuyết khác nhau. Giả thuyết phổ biến nhất thuộc về giới sử gia, khi họ tin rằng các kho báu được cất giấu bên dưới lòng đất kinh đô Cusco của đế chế Inca, trong hệ thống đường hầm dạng địa đạo mà người ngoài khó bề thâm nhập. Bằng chứng là những tài liệu kèm bản vẽ đã khai quật được, với các ký hiệu hướng dẫn rối rắm đầy bí ẩn khó xác định lối vào chính.
Còn những nhân chứng hồi đó kể lại với các hậu duệ cùa mình, rằng thủ lĩnh Atahualpa đã phái nhiều cận thần tỏa ra khắp nơi lấy vàng đem về cống nộp, chứng tỏ ngoài địa danh Cusco ra còn những kho báu bí mật khác. Thậm chí có cả các giả thuyết khẳng định người Inca đã vận chuyển vàng lên phía bắc lục địa châu Mỹ, hoặc xuống phía nam giấu ở những địa bàn hiểm trở cốt lưu lại kho báu trọn vẹn cho hậu thế, với trị giá thời điểm hiện nay có thể lên tới hàng chục tỉ USD.
Chiếc cốc uống nước làm bằng vàng miếng với đường nét chạm khắc tinh xảo
Thực ra người Inca không coi trọng giá trị vật chất của thứ kim loại quý hiếm này, vàng đối với họ đơn giản chỉ là "mồ hôi của thần mặt trời Inti", vị thần tối cao trong tín ngưỡng thờ phụng của người Inca. Vàng không được coi là biểu tượng của sự giàu sang mà là một phương tiện dùng để trang trí thuần túy. Điều đáng khâm phục là giới nghệ nhân Inca cổ đại đã làm ra các kiệt tác điêu khắc từ vàng ròng, mô tả hình dáng của nhiều đồ vật khác nhau với đường nét chạm khắc chính xác đến từng chi tiết nhỏ nhất.
Điều bí ẩn nữa là hàng nghìn tác phẩm bằng vàng thuộc dạng này, từng được các nhà khai hóa đến từ bên kia đại dương mục kích tận mắt, chỉ sau một thời gian ngắn đã đột ngột biến mất không để lại dấu vết, góp phần tạo nên huyền thoại khiến nhiều kẻ tham lam hằng mơ tưởng.
Hình ảnh cách điệu bằng vàng của Thần Mặt trời Inti
Ngoài ra là các kiệt tác khắc từ vàng nguyên khối, thể hiện sự tôn kính của người Inca với các đấng thần linh cũng không còn công khai tồn tại nữa... Rõ ràng là họ đã có kế hoạch chuẩn bị quy mô từ trước hòng cất giấu các báu vật truyền đời, tránh khỏi sự dòm ngó của những kẻ không thân thiện.
Riêng số vàng mà F. Pizarro thâu tóm đâu có đem hết về Tây Ban Nha được, do binh sĩ thuộc quyền ai cũng giành phần hơn nên dần dà đống vàng "chiến lợi phẩm" tứ tán khắp nơi.