Núi lửa Vesuvio, nằm ở đông nam Napoli, miền nam nước Ý, là núi lửa duy nhất ở lục địa châu Âu còn hoạt động. Núi lửa cao 1.277m so với mặt nước biển. Miệng núi lửa là một hố sâu thăm thẳm với kích thước cực lớn.
Vào thế kỷ IX trước công nguyên, Pompeii đã tồn tại gần cửa sông Salno phía đông nam núi lửa Vesuvio. Đầu tiên người Os đã sống ở đây. Họ làm nhà, lập phố rồi dần dần thành phố Pompeii hình thành. Thành phố cổ trên bờ biển bị người Hy Lạp, người Iliat dòm ngó. Thế kỷ VI trước công nguyên, Pompeii bị người Hy Lạp thống trị và nhanh chóng bị đồng hóa.
Thành phố Pompeii giàu có nhờ dòng sông Salno, đất đai màu mỡ, đồng ruộng phì nhiêu, vườn nho chiếm hết sườn núi Vesuvio. Lúc đó dân chúng ở vùng bờ biển này đều coi Pompeii là trung tâm trao đổi, trung chuyển hàng hoá. Đến thế kỷ II trước công nguyên, Pompeii trở thành nơi sản xuất dầu ô liu và nho nổi tiếng ở Địa Trung Hải. Pompeii trở thành thị trường quan trọng về buôn bán ở vùng ven biển.
Miệng núi lửa Vesuvio (Ảnh: siena.edu)
Đến thế kỷ I trước công nguyên, người La Mã thống trị Pompeii. Thành phố cũ với một người chủ mới vẫn không thay đổi phương hướng tiến lên, người Pompeii siêng năng vẫn tiếp tục xây dựng hoàn thiện thành phố quê hương, đường phố rộng rãi chỉnh tề, cửa hàng san sát như bát úp, các công trình kiến trúc với các phong cách khác nhau với nhiều nhà thờ, kịch viện, cung điện, biệt thự, pháo đài.
Pompeii giống như các thành phố khác của Ý: kinh tế phát đạt, văn hoá rực rỡ, nghệ thuật huy hoàng, phong cảnh lãng mạn. Sang thế kỷ I sau công nguyên, phát hiện Vesuvio là núi lửa còn hoạt động, vùng núi Vesuvio mới không được quan tâm nhiều nữa.
Đầu thế kỷ I, một trận động đất lớn khiến Pompeii và các thành phố lân cận bị hư hại và trận động đất lớn đã làm núi lửa Vesuvio tỉnh giấc. Ngày 24 tháng 8 năm 79, núi lửa Vesuvio hoạt động rất dữ dội lần thứ nhất, và chỉ trong vòng 48 giờ, Pompeii và cả hai thành phố lân cận bị xoá tên trên quả đất. Trong phạm vi 2 km xung quanh núi lửa đều là thế giới của nham thạch, bùn đất và đá. Bao nhiêu con người, bao nhiêu thành quả lao động và thành phố đều tiêu tan.
Núi lửa Vesuvio và thành phố Pompeii (Ảnh: ingv.it)
Sau khi núi lửa phun trào lần thứ nhất, bởi đất có lân và kali là vườn ươm tốt của nho, khắp triền núi Vesuvio trồng nho bạt ngàn và rượu nho ở đây ngon nổi tiếng. Tuy thế, núi lửa duy nhất ở lục địa châu Âu vẫn chưa nằm im. Tính đến năm 1131, núi lửa đã phun trào 7 lần. Rồi sau đó năm 1631, năm 1944 núi lửa lại phun trào dữ dội. Nguy cơ hoạt động và phun trào vẫn còn tiềm ẩn.
Vào thế kỷ 17, khi xây dựng công trình thủy lợi gần núi Vesuvio, kỹ sư Domenik đã vô tình phát hiện bản khắc đá bị chôn vùi dưới đất. Qua khảo nghiệm của chuyên gia, bản khắc đá này chính là di vật còn sót lại của thành phố Pompeii khi núi lửa phun trào lần thứ nhất. Nhưng mãi tới sau đó một thế kỷ, năm 1750, vương triều mới thực hiện kế hoạch khai quật. Sau đó 200 năm, thành phố cổ đại Pompeii của nước Ý mới được xuất hiện.
Hôm nay người ta chỉ còn nhìn thấy ở Pompeii các tiêu bản chân thực của một trang lịch sử. Không còn chợ náo nhiệt, trẻ con vui chơi, người đi lại đông vui, nhưng chúng ta nhìn thấy dấu vết xe chạy trên con đường đá của hơn 1900 năm về trước, nhìn thấy chiếc bánh hóa than đã nướng gần chín vào một buổi sáng hơn 1900 năm về trước, nhìn thấy bức vẽ nhà thờ cổ Hy Lạp trong tư dinh quí tộc hơn 1900 năm về trước, nhìn dấu vết đời sống con người các tầng lớp địa chủ, nhà buôn, thợ thủ công, nô lệ hơn 1900 năm về trước.
Khu di tích Pompeii (Ảnh: geocities.com)
Từ viện bảo tàng, các nhà hát kịch lớn nhỏ, sân khấu kịch ngoài trời cho đến các tư dinh và biệt thự của quí tộc mang lại cho chúng ta không phải là thế giới cảm giác hoang phế không màu sắc hoặc tình cảm đau thương nặng nề mà là một bộ mặt lịch sử kinh tế, lịch sử văn hoá, lịch sử nghệ thuật phong phú vĩnh hằng.
KHẮC HUY tổng hợp