Tại sao động vật đôi khi nhận nuôi con của kẻ khác?

Việc động vật nhận con nuôi có thể mang lại lợi ích tiến hóa, nhưng cũng có thể do yếu tố khác như sự đồng cảm hay thiếu kinh nghiệm.

Hành động chăm sóc một con vật sơ sinh mồ côi và không có quan hệ họ hàng diễn ra có thể vì mang lại lợi thế tiến hóa cho cha mẹ nuôi, theo Michael Weiss, nhà sinh thái học hành vi kiêm giám đốc nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Cá voi ở bang Washington. Ví dụ, việc nhận nuôi có thể mang lại kinh nghiệm quý giá cho những con cái chưa sinh con, giúp tăng cơ hội sống sót cho các con non trong tương lai. Hành vi nhận con nuôi có thể xảy ra trong cùng loài hoặc giữa các loài khác nhau, dù trường hợp này cực kỳ hiếm.

Khỉ đột núi (Gorilla beringei beringei) sống theo đàn và nhận nuôi những con non mồ côi. (Ảnh: SIMON MAINA/AFP).

Trong một nghiên cứu trên tạp chí eLife năm 2021, nhóm chuyên gia xem xét tác động của việc mất mẹ đối với khỉ đột núi (Gorilla beringei beringei) và phát hiện, những con mồ côi trên 2 tuổi đã hình thành mối quan hệ gắn bó với các thành viên khác trong đàn, đặc biệt là với con đực thống trị.

Khỉ đột núi sống theo đàn, thường gồm một con đực thống trị, vài con cái và các con non. Bất kể con đực thống trị có phải cha của những con non hay không, vai trò của nó vẫn là bảo vệ thế hệ sau khỏi bị những con đực đối thủ giết hại.

"Những con đực giỏi trong việc chăm sóc con non và làm điều này trước mặt con cái sẽ rất được yêu thích. Chăm sóc một con non mồ côi có thể mang lại điểm cộng cho con đực thống trị, từ đó tăng cơ hội giao phối và truyền lại gene", Robin Morrison, tác giả nghiên cứu trên tạp chí eLife, nhà sinh thái học hành vi tại Đại học Zurich, giải thích.

Morrison cho biết, khỉ đột núi cái trong đàn không nhất thiết hưởng lợi từ việc nuôi dạy con non mồ côi, nhưng chúng cũng không tốn nhiều sức vì con non trên 2 tuổi đã có thể tự kiếm ăn. Hơn nữa, những con non khác cũng sẽ có thêm bạn chơi cùng. Đây là điều tốt vì giúp chúng nâng cao kỹ năng xã hội.

Việc nhận con nuôi cũng phổ biến ở những loài linh trưởng khác và có thể giúp kết nối các đàn lại với nhau. Trong một nghiên cứu trên tạp chí Scientific Reports năm 2021, nhóm chuyên gia đã ghi lại trường hợp đầu tiên về một loài vượn lớn, cụ thể là tinh tinh lùn (Pan paniscus) cái, nhận nuôi con non từ một đàn khác. Họ cho rằng hành vi này có thể nâng cao địa vị xã hội của những con trưởng thành.

Một khả năng khác là, giống như con người, tinh tinh lùn cái thấy đồng cảm và yêu thích những con non mới sinh. Tuy nhiên, sự yêu thích này có thể dẫn đến những vụ bắt cóc và gây tử vong cho các con non nếu chúng bị bắt trong một vụ hỗn loạn.

Các loài linh trưởng cũng có thể bộc lộ bản năng chăm sóc, giống như con người khi thấy một em bé hoặc động vật nhỏ. Điều này không phải chỉ đúng với linh trưởng, theo Weiss, người dành nhiều thời gian nghiên cứu cá voi sát thủ (Orcinus orca) ở vùng biển xung quanh Tây Bắc Thái Bình Dương và phía tây Canada.

Cá voi hoa tiêu non bơi cùng một con cá voi sát thủ. (Ảnh: Icelandic Orcas).

Năm 2021, các nhà khoa học ở Iceland lần đầu tiên phát hiện cá voi sát thủ nhận nuôi một con cá voi hoa tiêu (Globicephala) non. Tháng 6/2023, nhóm chuyên gia của Dự án Cá voi sát thủ Iceland cũng bối rối trước một con cái khác có hành vi tương tự.

Weiss cho biết, những trường hợp này là "bí ẩn lớn" vì giới nghiên cứu chưa từng thấy con trưởng thành của hai loài này giao tiếp với nhau, nghĩa là cá voi sát thủ có thể đã bắt cóc cá voi hoa tiêu con.

Một câu hỏi lớn là điều này mang lại lợi ích gì cho cá voi sát thủ. Việc sản xuất sữa tốn rất nhiều năng lượng và cá voi sát thủ mẹ cho con bú đến ba năm. Vì làm phân tán sự quan tâm và cạn kiệt nguồn lực của cá voi sát thủ mẹ, những con non được nhận nuôi cũng có thể gây rắc rối cho chính con ruột.

Nhóm nghiên cứu nêu ý kiến, có thể cá voi sát thủ cái cảm thấy bị thôi thúc phải chăm sóc một con vật nhỏ vì nó cũng vừa mới sinh con. Nhiều yếu tố khác có thể góp phần dẫn đến hành động nhận con nuôi, ví dụ như sự hiếu kỳ, tính xã hội cao hoặc thiếu kinh nghiệm. Sự thiếu kinh nghiệm có thể giải thích cho việc cá voi sát thủ quan tâm đến cá voi hoa tiêu. "Đó có thể là bản năng làm mẹ bị đặt nhầm chỗ", Weiss nói.

Ở các loài không phải động vật có vú, những bà mẹ thiếu kinh nghiệm đôi khi cũng mắc sai lầm. Chim cu cu (Cuculus canorus) là loài ký sinh nuôi dưỡng, nghĩa là con cái đẻ trứng vào tổ của loài khác để đỡ tốn công chăm sóc. Trong nghiên cứu trên tạp chí Behavioral Ecology năm 1992, nhóm tác giả phát hiện rằng những con cái trẻ tuổi thuộc loài chim chích sậy lớn (Acrocephalus arundinaceus) dễ bị trứng cu cu lừa hơn những con lớn tuổi.

• Khi cá bất ngờ nhảy lên khỏi mặt nước, vì sao không nên vung cần câu?
• Tại sao các ngôi sao và hành tinh đều hình tròn?
• Vì sao sư tử lại có bờm?